Ιστορίες σε... μπαλονάκια

Η φωνή στα κόμικς

(αναδημοσίευση μιας συνεργασίας μου στο περιοδικό 9 της ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ, 30 Οκτωβρίου 2002)

Τα λέμε "μπαλονάκια", "ballons", "μπούλες" και συννεφάκια". Μ΄αυτά μπορούν και "συνομιλούν" (ή "μονολογούν") οι φιγούρες των κόμικς. Δεν είναι όλα ίδια μεταξύ τους.Το μέγεθός τους έχει να κάνει με το αν πρέπει να χωρέσουν λίγα ή πολλά λόγια. Άλλα "μπαλονάκια" έχουν κεφαλαία κι άλλα πεζοκεφαλαία γράμματα, μικρά ή μεγάλα και μαύρα, ενίοτε μάλιστα κυματιστά ή και τρεμάμενα στοιχεία (ανάλογα με το τι πρέπει να εκφράσουν). Κατά κανόνα πια γράφονται με κάποια γραμματοσειρά του υπολογιστή. Σπανίως, μάλλον, γράφουν τα "μπαλόνια" οι ίδιοι οι καλλιτέχνες, με το δικό τους χέρι. Ή, αν είναι τόσο πολύ κακός ο γραφικός χαρακτήρας τους (το κάνουν αρκετοί αυτό) αναθέτουν το lettering σε κάποιο φίλο τους ή σε κάποιο γραφίστα του περιοδικού που συνεργάζονται.

ΑΡΧΗ ΤΟ 14Ο ΑΙΩΝΑ

Τα "μπαλονάκια" φέρεται να εφηύρε ο Raymond Lulle, ένας Γάλλος που γεννήθηκε το 13ο και πέθανε το 14ο αιώνα (1231-1315).

Ο Lulle ήταν στρατιωτικός επικοινωνιολόγος στο επάγγελμα και είχε, λένε, μια ευχέρεια στο να διηγείται ιστορίες με εικόνες, τις οποίες αφηγούνταν σε μια γλώσσα άκρως λαϊκή. Αυτός λοιπόν έφτιαξε ένα χειρόγραφο βιβλίο που το χάρισε στη Jeanne de Navarre, γυναίκα του Φιλίππου του Ωραίου (αποβλέποντας προφανώς σε κάποια οφέλη). Μέσα στις σελίδες του εν λόγω δωροβιβλίου υπάρχει μια εικονογραφημένη αυτοβιογραφική, ιστορία του Lulle, όπου εμφανίζονται και τα πρώτα "balloons" στην ιστορία των κόμικς.

Στην Ελλάδα τα περισσότερα "μπαλόνια" είναι μεταφράσεις, ξαναγραμμένα δηλαδή με ελληνικά γράμματα. Πράγμα φυσικό, άλλωστε, αφού το μείζον των κόμικς που διαβάζουμε είναι εισαγωγής. Το ξαναγράψιμο αυτό στα "μπαλόνια" αποτελεί ένα ξεχωριστό επάγγελμα. Ονομάζεται lettering και είναι η δουλειά που "βγάζει το ψωμί της", τα τελευταία 25 χρόνια, μια φίλη μου από την "Κολούμπρα". Εξ όσων γνωρίζω, η εν λόγω είναι η μακροβιότερη επαγγελματίας του είδους. Και, συνάμα, η καλύτερη. Ο λόγος για την κ. Παυλίνα Καλλίδου.

"ΜΠΑΛΟΝΑΚΙΑ" ΣΤΗΝ "ΚΟΛΟΥΜΠΡΑ"

-Το lettering ήρθε από το παράθυρο στη ζωή μου, τελείως.

-Μέσω της "Κολούμπρας" και του Βασίλη του Τουφεξή του τέως άντρα σου;

-Ναι! Έπρεπε να βγει το πρώτο τεύχος κι έψανε ο Βασίλης να βρει κάποιον να του γράψει τα γράμματα στα κόμικς. Βρήκε, λοιπόν, κάποια επαγγελματία... επαγγελματία, τέλος πάντων! Μια κοπελίτσα ήταν.

Ο ΑΣΤΕΡΙΞ ΣΕ... ΧΑΡΑΚΑΚΙΑ

-Που 'εγραφε με ποιο τρόπο στα "μπαλονάκια"; Είχε κάποιο σύστημα;

-Ναι! Είχαμε, τότε, ένα σύστημα με χάρακες. Κάπως στερέωναν τα δυο χαρακάκια πάνω στη σελίδα κι άφηναν μια απόσταση μεταξύ τους ανάλογα με το ύψος που θα είχαν τα γράμματα που ήθελαν να γράψουν. Ήθελε η κοπελίτσα, ας πούμε, γράμματα ύψους 3 χιλιοστών; Προσάρμοζε εκεί πάνω τα χαρακάκια της, άφηνε μεταξύ τους απόσταση 3 χιλιοστά κι έγραφε αυτό που ήταν να γράψει.

-Δεν ήταν και ό,τι καλύτερο αυτή η μέθοδος γραψίματος...

- Μ΄αυτή τη μέθοδο γράφτηκαν πολλά από τα παλιά κόμικς που πρωτοβγήκαν στην Ελλάδα, όπως ο "Αστερίξ" λ.χ. Ήταν τετραγωνισμένα τα γράμματα, έκαναν γωνίες. Το Ο (όμικρον) δεν είχε καμπύλες, ήταν όλο ευθείες.

-Είχε ένα όνομα αυτή η μέθοδος;

-Όχι, δεν νομίζω!

-Ε, ας το πούμε χάριν ευκολίας "χαρακάτο letterig".

(γέλια)

-Το "χαρακάτο" λοιπόν ήταν ένα ψιλοάθλιο σύστημα, ψιλοβολευόταν η κατάσταση όμως.

-Υπήρχε όμως και το "χαρτάτο" σύστημα lettering, το θυμάσαι;

-Ναι! Αυτό γινόταν τότε που τα ξένα κόμικς δεν έστελναν φιλμ από το εξωτερικό στους Έλληνες εκδότες, απλά και μόνο τους παραχωρούσαν το δικαίωμα στο κοπιράιτ.

ΑΣΥΓΧΏΡΗΤΑ ΤΑ ΛΑΘΗ...

-Και τι έκαναν οι Έλληνες εκδότες κόμικς;

-Έκαναν ανατύπωση από τα ήδη υπάρχοντα, τα ξένη τεύχη δηλαδή, και πάνω εκεί που ήταν γραμμένα τα γράμματα κολλούσαν χαρτάκια με UHU, σκέπαζαν με χαρτάκια τα ξένα γράμματα και πάνω σ΄αυτά τα χαρτάκια έγραφαν το ελληνικό κείμενο...

-... με τυπωμένα γράμματα δηλαδή;

-Άλλοι έγραφαν τα "μπαλονάκια" με γράμματα χειροποίητα και άλλοι, λίγοι αυτοί, με γράμματα του τυπογραφείου. Νομίζω πως τα "Κλασσικά Εικονογραφημένα" είχαν τυπωμένα γράμματα.

-Ποιο ήταν το μειονέκτημα του "χαρτάτου", πέρα από το ότι άφηνε μεγάλες αποστάσεις του lettering από τα περιγράμματα;

-Έτσι κι έκανες ένα λάθος ορθογραφικό έπρεπε να ξηλώσεις όλο το κείμενο, το χαρτάκι... και να κολλήσεις μετά ένα άλλο χαρτάκι...

-Οπότε ποιο σύστημα ακολουθήσατε στην "Κολούμπρα";

-Ο Βασίλης ανακάλυψε το φιλμ, σκέφτηκε να γράφουμε πάνω στη διαφάνεια του φιλμ κατευθείαν με το "πενάκι" του ραπιδογράφου. Ήταν μέχρι τότε, μάλλον, κάτι άγνωστο, δεν νομίζω ότι το είχε κανένας ξαναχρησιμοποιήσει.

-Και δεν είχατε πρόβλημα με το μελάνι, δεν γκριζάριζαν τα γράμματα;

-Μας έλεγαν όλοι οι τυπογράφοι πως θα έχουμε σοβαρό πρόβλημα με το μελάνι και τα γράμματα, εμείς όμως δεν το διαπιστώσαμε πουθενά!

-Χρησιμοποίησες ειδικό μελάνι;

-Η Rotring είχε κάποια μελάνια, λίγο πιο βαριά, ειδικά για να γράφεις πάνω σε φιλμ. Η ευκολία που παρείχε το lettering πάνω στο φιλμ ήταν ότι μπορούσες να κάνεις ένα λάθος και μπορούσε να σβήσει εύκολα.

-Πως;

-Με οινόπνευμα. Μ΄αυτό το σύστημα μπορούσες να σβήσεις κι ένα γραμματάκι μόνο. Μπορούσα, για παράδειγμα, αν αντί για όμικρον γιώτα (ΟΙ) έβαζα έψιλον γιώτα (ΕΙ), να σβήσω μόνο το έψιλον (Ε)...

ΟΙΝΟΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΟΣΕΙΡΕΣ

-Με μια μπατονέτα και λίγο οινόπνευμα;

-Ούτε καν... με χαρτί τουαλέτας, το οποίο δίπλωνα, ας πούμε, κι έβρεχα στην ακρούλα με λίγο οινόπνευμα, τελείωνε, καθάρισε... Ε! Αυτό ήταν. Αυτή η μέθοδος καθιερώθηκε κι από ό,τι κατάλαβα την έχουν ακολουθήσει κι άλλοι...

-Έχεις μια σταθερή γραμματοσειρά που γράφεις ή ανάλογα με τον καλλιτέχνη ακολουθείς μια ανάλογη γραμματοσειρά χεριού;

-Κατ' αρχάς έχω καθιερώσει 2-3 γραμματοσειρές που χρησιμοποιώ για τα κόμικς που δεν μ΄ενδιαφέρουν ιδιαίτερα, γι΄αυτά που πρέπει να φύγουν γρήγορα. Αλλά συνήθως σε κάθε καλλιτέχνη έχω άλλη γραμματοσειρά.

-Κάτι, ασφαλώς, όχι και τόσο εύκολο, αν σκεφτεί κανείς πως τα πρωτότυπα lettering είναι...

-... γραμμένα διαφορετικά (με πενάκι, πινέλο,μαρκαδόρο κ.λ.π.), πάνω σε 35Χ50 (σε πολύ μεγαλύτερη επιφάνεια δηλαδή) και σε χαρτί! Ενώ εγώ είμαι δεσμευμένη να γράφω πάνω σε φιλμ Α4.

-Ποια γράμματα είναι δυσκολότερα, τα κεφαλαία ή τα πεζοκεφαλαία;

-Τα πεζοκεφαλαία, γιατί τρώνε περισσότερο χώρο, γιατί έχουν ουρίτσες από κάτω (το μ, το λ). Ο Tronchet γράφει έτσι και με παιδεύει λιγάκι.

-Υπάρχει κάποιο lettering που σε έχει γοητεύσει;

-Κατά καιρούς διάφορα. Αυτό που εξακολουθεί να με γοητεύει, παρ' ότι μου αλλάζει τα φώτα είναι του Edica. Ο Edica πρώτα γράφει το κείμενο και μετά πλαισιώνει, έχει ένα πολύ ιδιόρρυθμο και εκκεντρικό γράψιμο.

-Τι σιχαίνεσαι στο lettering;

-Την ομοιογενοποίηση! Το περιοδικό "ΙΞ' υιοθετεί, ας πούμε, μια γραμματοσειρά και βλέπεις τα ίδια γράμματα παντού, σε έγχρωμα, σε ασπρόμαυρα, σε όλες τις σελίδες τα ίδια στοιχεία.

-Λίγο λίγο κάθε τι το χειροποίητο καταργείται. Πως βλέπεις το μέλλον σου ως προς το κομπιούτερ;

-Θα φτιάξω δικές μου γραμματοσειρές στον υπολογιστή, τις οποίες θα περνάω ανάλογα με την περίπτωση στη σελίδα που θα κάνω lettering.

-Νίλα έχεις πάθει πάνω στη δουλειά σου;

-Όχι ακριβώς νίλα, ζημιά θα την έλεγα. Είχα παραδώσει το υλικό και ήταν ντάνα, στοίβα όλα τα κόμικς που είχα κάνει το lettering, σε μια άκρη.

-Και;

-Ήταν η γάτα της Βαβέλ, σε μεγάλη ηλικία και αρρωστούλα η καημένη, και ενώ δεν έκανε ποτέ ζημιές, έριξε κάτι, ένα ποτήρι ίσως, πάνω στα φιλμ και κόλλησαν όλα, έγιναν μια μάζα. Κι ενώ πήγαιναν να τα ξεκολλήσουν, κάποια γράμματα έσπασαν κ.λπ. Έγινε το έλα να δεις!

-Κι εσύ;

-Εγώ έλειπα ταξίδι. Και έψαχναν να με βρουν να υποκαταστήσουν τις ατάκες που είχαν σβηστεί, τελικά τα υποκαταστήσαν μόνοι τους κουτσά-στραβά. Αυτό έγινε πριν από 5-6 χρόνια και είναι το πιο χοντρό που θυμάμαι. Ήταν τα υγρά πάντα ο μόνιμος φόβος μου. Επειδή πίνω πολλά νερά, πολλούς καφέδες, πολλά τσάγια, πάντα υπάρχουν υγρά πάνω στο γραφείο μου.